Şanghay’da, 70 binden fazla kesimin sergilendiği bir müze yalnızca tek bir şahsa, “halkın bilim insanı” Qian Xuesen’e adandı.
Qian, Çin’in füze ve uzay programının babası. Araştırmaları, Çin’in uzaya birinci uydusunu götüren roketlerin ve nükleer silah envanterinin bir modülü olan füzelerin geliştirilmesine yardımcı oldu ve bir ulusal kahraman olarak görülüyor.
Fakat 10 yıldan uzun müddet eğitip görüp, çalıştığı bir başka muhteşem güce yaptığı katkılar hiç hatırlanmıyor.
Qian 1911’de, Çin’in son hanedanının yerini cumhuriyet alırken doğdu. Anne ve babası iyi eğitimliydi ve babası Japonya’da çalışmasının akabinde, Çin’in ulusal eğitim sistemini kurdu. Qian’ın üstün yetenekli olduğu, küçük yaşlardan aşikardı ve Şangay Jiao Tong Üniversitesi’ni birincilikle bitirdikten sonra, ABD’deki Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nün (MIT) nadiren verdiği burslardan birini aldı.
1935’te iyi giyimli, genç bir adam Boston’a ulaştı.
Kuzey Georgia Üniversitesi Tarih Profesörü Chris Jespersen, Qian’ın yabancı düşmanlığı ve ırkçılıkla karşılaşmış olabileceğini söylüyor. Lakin tıpkı vakitte “Çin’in kıymetli açılardan büyük oranda değiştiğine dair bir inanç ve umut da olduğunu, Qian’ın katiyetle bilgisine hürmet duyan insanların ortasında olduğunu” belirtiyor.
Qian devrin en büyük havacılık mühendislerinden, Macar göçmen Theodore Von Karma ile birlikte çalışmak için, MIT’den California Teknoloji Enstitüsü’ne (Caltech) geçti.
Qian, Caltech’de (Suicide Squad – İntihar Timi) lakaplı mucit kümesinin önde gelen üyelerinden, bir diğer değerli bilim insanı Frank Malina ile tıpkı ofisi paylaşıyordu.
Roket bilimi
“Escape From Earth: A Secret History of the Space Rocket” isimli kitabın müellifi Fraser Macdonald, kümenin bu lakabı, yerleşkede roket yapmaya çalışmalarından ve patlayıcı kimyasallarla yaptıkları birtakım deneylerde işlerin makûs gitmesi nedeniyle aldıklarını söylüyor.
Bir gün Qian, Malina ve kümenin öteki üyeleriyle karmaşık bir matematik sorununun tahlili konusunda tartışmaya girdi. Kısa müddette roket itici gücü konusunda ufuk açıcı çalışmalarıyla kümenin değerli bir üyesi oldu.
Macdonald o periyot, “roket biliminin çılgınların ve hayalcilerin işi” olduğunu söylüyor ve “Hiç kimse ciddiye almıyordu ve matematiğe eğilimli hiçbir mühendis geleceğin bu olduğunu söyleyerek şöhretini tehlikeye atmak istemiyordu” diyor. Lakin bu durum 2. Dünya Savaşı’nın başlangıcıyla süratle değişti.
İntihar Timi, ABD ordusunun dikkatini çekti. Ordu, kısa pistlerde uçakların havalanmasını sağlayan iticilerin kanatlara takıldığı, jet yardımıyla kalkış araştırmalarına fon sağladı. Askeri fonlar sayesinde, 1943’te de Theodore vo Karman’ın öncülüğünde Jet İtki Laboratuvarı (JPL) açıldı.
Qian Xuesen, Çin vatandaşıydı. Çin Cumhuriyeti, ABD’nin müttefikiydi. Münasebetiyle, Fraser Macdonald “Amerikan uzay çalışmalarının tam kalbindeki Çinli bir bilim insanı çok büyük bir kuşku uyandırmadı” diyor.
Qian, saklı silah araştırmalarında çalışma müsaadesi aldı ve hatta ABD hükümetinin Bilim Müracaat Şurası’nda bile hizmet verdi.
Savaşın sonuna hakikat, jet itkisi konusuda dünyanın önde gelen uzmanlarından biriydi ve Theodore von Karman ile birlikte, yarbay rütbesiyle Almanya’ya fevkalâde bir vazifeye gönderilmişti. Gayeleri, Almanya’nın önde gelen roket bilimcisi Werher von Braun’un da ortalarında bulunduğu Nazi uzmanlarla görüşmekti. Amerika, Almanların tam olarak ne bildiğini bulmak istiyordu.
40’lı yılların sonuna hakikat Qian’ın ABD’deki ışıltılı mesleği ani bir halde sonlandı ve ömrü çözülmeye başladı.
Lider Mao
Çin’de Lider Mao Zedong 1949’da komünist Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunu duyurdu. Chris Jespersen, Çinlilerin ABD’de süratle “şeytan gibi” görülmeye başlandığını söylüyor. “Yani ABD’de Çin’i çok sevdiğimiz periyotlar oluyor ve sonra bir şeyler oluyor ve Çin’den nefret ediyoruz” diyor.
Bu ortada JPL’nin yeni yöneticisi, laboratuvarda bir casus örgütlenmesi olduğuna inanıyordu ve birtakım çalışanlarla ilgili kuşkularını Amerikan Federal Soruşturma Ofisi’yle (FBI) paylaştı.
Fraser Macdonald, “Hepsinin Çinli ya da Yahudi olduğunu da vurgulamam gerek” diyor.
Soğuk Savaş sürüyordu ve Senator Joseph McCarthy’nin komünist cadı avlarına da çok az kalmıştı. İşte bu atmosferde FBI; Qian, Frank Malina ve başkalarını “komünist olmakla” ve “ulusal güvenliğe tehdit oluşturmakla” suçladı.
Qian’a yöneltilen suçlamaların temeli, ABD Komünist Partisi’nin elindeki, FBI’ın Pasadena Komünist Partisi’nin toplantısı olduğuna inandığı bir toplumsal buluşmaya katıldığına dair, 1938 tarihli bir belgeydi. Qian parti üyesi olduğunu reddetse de, yeni araştırmalar Frank Malina ile birebir vakitte, 1938’de partiye katıldığını gösterdi.
Lakin bu Marksist olduğu manasına gelmiyor. Fraser, o devir komünist olmanın, bir ırkçılık tersliği sözü olduğunu söylüyor. Kümenin faşizm tehdidine ve ABD’de ırkçılık dehşetine dikkat çekmek istediğini söylüyor. Örneğin Pasadena’daki bir havuzda, beyaz ve siyahların ayrılmasına karşı kampanya yürütüyorlardı ve komünist toplantılarını da bunun için kullanıyorlardı.
Konut mahpusu
California State Üniversitesi’nden tarih profesörü Zuoyue Wang, Qian’ın Çin ismine casusluk yaptığına ya da ABD’deyken bir casus olduğuna dair ispat olmadığını söylüyor.
Buna rağmen Qian’ın güvenlik müsaadeleri elinden alındı ve konut hapsine kondu. Theodore von Karmen’in de ortalarında bulunduğu, Caltech’deki çalışma arkadaşları hükümete Qian’ın temiz olduğunu söyleyen mektuplar yazdı lakin bir işe yaramadı.
1955’te Qian mesken mahpusunda beş yıl geçirmişti ve ABD Lideri Dwight Eisenhower onu hudut dışı ederek Çin’e gönderme kararı aldı. Bilim insanı, eşi ve ABD’de doğmuş iki çocuğuyla birlikte bir gemiye binerek ülkeden ayrıldı. Kendisini bekleyen gazetecilere ABD’ye bir daha asla ayak basmayacağını söylemişti. Bu kelamını de tuttu.
Gazeteci ve Müellif Tianyu Funf, “Amerika’nın önde gelen bilim insanlarından biriydi. Çok fazla katkısı oldu ve çok daha fazla katkısı da olabilirdi. Yani yalnızca aşağılanma değil, ihanete uğramışlık hissi de” diyor.
Qian, Çin’de kahramanlar üzere karşılandı lakin çabucak Çin Komünist Partisi’ne alınmadı. Sicili o denli eksiksiz değildi. Eşi milliyetçi bir başkanın aristokrat kızıydı ve Qian gözden düşmeden evvel Amerika’da memnun bir formda yaşıyordu. Hatta vatandaşlık almak için birinci adımı da atmıştı.
Nihayet 1958’de parti üyesi olduğunda bunu kucakladı ve daima rejimin öfkesini çekmemeye çalıştı. Tasfiyelerden ve Kültür İhtilali’nden kurtuldu ve böylelikle sıradışı bir meslek elde edebildi.
Çin’e gittiğinde, roket bilimi alanında pek bir birikim yoktu, fakat 15 yıl sonra Çin’in birinci uydusunun uzaya fırlatılışına liderlik etti.
On yıllar boyunca yeni bilim insanları yetiştirdi ve çalışmaları sayesinde Çin Ay’a astronot gönderebildi.
‘Jeopolitik fiyasko’
İronik bir biçimde, Qian’ın Çin’de geliştirilmesine yardımcı olduğu füze programı, daha sonra Amerika’ya ateşlenen silahlara dönüştü. Fraser Macdonald, Qian’ın Silkworm füzelerinin 1991’deki Körfez Savaşı’nda ve tekrar 2016’da Yemen’deki Huti isyancılar tarafından USS Mason gemisine fırlatıldığını söylüyor:
“Yani ABD bu uzmanı hudut dışı etti ve bu gelip yeniden onları buldu. İçerideki komünizme karşı sert bir tavır takınarak, esas komünist rakiplerinin kendi füzelerini ve uzay programını geliştirecek aracı sınırdışı ettiler. Dayanılmaz bir jeopolitik fiyasko.”
Eski Donanma Bakanı ve sonradan roket şirketi Aerojot’un başına geçen Dan Kimball, bir vakitler “bunun ülkenin yaptığı en aptalca şey olduğunu” söylemişti.
Bugün tekrar Çin ve ABD ortasındaki tansiyon arttı. Bu sefer problem ideoloji değil, ticaret, teknoloji güvenliği telaşları ve ABD Lideri Donald Trump’ın Çin’i, Covid-19’u denetim altına almak için gerekenleri yapmamakla suçlaması.
Birçok Amerikalının Qian ve Amerika’nın uzay programında oynadığı rol hakkında rastgele bir fikri yok. Lakin Tianyu Fang çok sayıda Çinli Amerikalının ve ABD’de okuyan Çinli öğrencilerin Qian’ı ve neden ayrılmak zorunda kaldığını bildiğini ve bugünle parallellikler kurduklarını söylüyor. “ABD-Çin bağları o kadar berbatlaştı ki, Qian’ın jenerasyonunun karşılaştığı üzere bir kuşku altında olabileceklerini biliyorlar” diyor.
‘Dışarıdan gelenler’
Fraser Macdonald’a nazaran Qian’ın kıssası, bilgiyi hudut dışı ettiğinizde olacaklar konusunda bir ihtar. Fraser MacDonald, “Amerikan bilimine dışarıdan gelenler tarafından omuz verilmesi…Ancak bu muhafazakâr devirde, bu kutlaması daha sıkıntı bir kıssa haline geliyor” diyor.
Macdonald, JPL’in ABD’nin uzay programına katkısının, Karman ve Qian’ın ziyaretlerinden kısa mühlet sonra gizlice ABD’ye götürülen Wernher von Braun ve öbür Alman bilim beşerlerine kıyasla çok ihmal edildiğini söylüyor. Braun’un bir Nazi olmasına rağmen, muvaffakiyetlerinin Qian ve JPL’deki oburlarının başarılarından fazla bilindiğini belirtiyor:
“Amerika’nın birinci uzay programının, Yahudi ve Çinli sosyalistler tarafından başlatılması, ABD’nin hakkında duymak istediği kıssalardan biri değil.”
Qian’ın ömrü 100 yıla yakın sürdü. Bu sırada Çin ekonomik bir cüceden, Dünya ve Uzay’daki bir süpergüce dönüştü. Qian bu dönüşümün bir kesimiydi.
Geçen yıl Çin, Ay’ın karanlık yüzüne iniş yaparak tarih yazdı. Ve Von Karman kraterine inildi. Bu ismi Qian’ın hocası havacılık mühendisinden almıştı. Tahminen de bu, Amerikan komünizm zıtlığının Çin’in uzaya çıkartma yapmasına yardımcı olmasına bir nazireydi.
Hürriyet
