Koronavirüs ile meskene kapanan çocuklar yetişkinler kadar bu durumdan etkileniyor ve dış dünyayla online mecralar üzerinden bağlantı kuruyor. Yapılan araştırmalar pandeminin neden olduğu toplumsal izolasyon sürecinde çocukların ekran müddetlerinin kıymetli ölçüde arttığını gösteriyor. Bu süreçte çocukların dijital medya kullanımında gerçek yönlendirilebilmeleri için dikkat edilmesi gerekenleri 2016 yılından bu yana “Dijital Medya ve Çocuk” projesini yürüten ve bu alanda araştırmalar yapan Bilgi Medya Bölümü Öğr. Üyesi Dr. Esra Ercan Bilgiç ile konuştuk. Bilgiç, bilhassa gözetilmesi gereken yaş sonunun 12 ve altı olduğuna dikkat çekerek dünya çapında kabul gören 3, 6, 9, 12 kuralını daima akılda tutmakta yarar olduğunu söylüyor.
UNICEF’in bilgilerine nazaran dünya çapında 1,5 milyar çocuğun pandemi nedeniyle okulda uzak kaldığını belirten Bilgiç, “Bunların büyük çoğunluğu dijital ortamda eğitim almaya ve toplumsallaşmaya başladı. Farklı ülkelerde yapılan farklı araştırmalar var. Örneğin Quostudio araştırması datalarına nazaran çocukların online aktivitelerle geçirdikleri zaman pandemi öncesine nazaran yüzde 100’den fazla artmış durumda. Hatta Parents Together Vakfı’nın üç bin ebeveynle gerçekleştirdiği bir anket, pandemi sonrasında ekran süresindeki artışın yüzde 500 olduğunu gösteriyor. UNICEF, WHO, Memleketler arası Telekomünikasyon Birliği (ITU) üzere kimi kuruluşlar artan ekran müddetiyle birlikte artan çevrimiçi risklere dikkat çekiyor. BM bilgilerine nazaran, ABD’de 2019’da çocukların cinsel istismarına yönelik yaklaşık 70 milyon görsel ve görüntü tespit edilmişken, bu oranın pandemi sonrasında süratle artışa geçtiği belirtiliyor” dedi.
Koronavirüs pandemisi sürecinde çocukların dijital medya ile kurdukları münasebet nasıl değişiyor? Ebeveynler bu süreçte nasıl bir tavır sergilemeli?
Tüm dünyada çocuklar dijital medyayı bilhassa toplumsallaşmak için daha fazla kullanıyorlar. Çocukların dijital medya kullanımına ait benimsediğimiz temel prensipleri elden bırakmadan, katı sınırlamaları biraz esnetmemiz gerektiğini düşünüyorum. Bilhassa ekran mühletinin kısıtlanması konusunda… Bunu yaparken gözetmemiz gereken iki temel nokta var. Birincisi, daha fazla çocuğun online olmasıyla dijital dünyada çocukların maruz kalabilecekleri riskler de artmış durumda. Bu riskler konusunda çocukları bilinçlendirmek her zamankinden daha kıymetli. İkincisi ise dijital medyanın çocuklar için sunduğu fırsatlardan yararlanmamız gerekiyor. Dünyada yapılan araştırmalar çocukların dijital dünyada en çok bağ kurmayı, arkadaşlarıyla daha fazla vakit geçirebilmeyi sevdiğini ortaya koyuyor. Bunu içinde bulunduğumuz süreçte önemsemeliyiz. Youtube’un başında pasif bir izleyici olarak vakit geçirmeleri yerine, dijital medya araçlarını arkadaşlıklarını sürdürebilecekleri, yaratıcılıklarını geliştirecekleri, etkin olabilecekleri biçimde kullanabilmelerini sağlamalıyız. Riskleri daha fazla göz önünde bulundurarak, çocukların dijital medyanın sunduğu fırsatlardan yararlanmalarını denetimli bir formda teşvik etmemiz gereken bir devirdeyiz.
Çocukların dijital medya kullanımlarında bilişsel gelişim seviyeleri açısından nelere dikkat edilmeli?
Bilhassa gözetilmesi gereken 12 yaş sınırı… 12 yaş, çocukların bilişsel gelişim sürecinde muhakemenin geliştiği yaştır. Çocukların toplumsal medyada sorumluluk alabileceği, neyin iyi ve neyin makûs olduğunu ayırt edebileceği, hasebiyle var olabileceği yaş 12 yaş sonrasıdır. 12 yaşından evvel çocuklar çevrimiçi mecralarda pek çok riske görece daha fazla açıktır. Bunun yanı sıra pek çok farklı kurum ve uzman, yaşlara nazaran ekran müddeti ile ilgili farklı yönlendirmeler yapar. Buna nazaran, çocukların 0-3 yaş ortası ekrandan hiçbir şey kazanmadığını söyleyebiliriz. 3-6 yaş aralığında olan çocuklar kısıtlı müddetlerle renkler, sayılar üzere öğrendiklerini pekiştirmeye yönelik birtakım uygulamalardan yararlanabilirler. 9 yaşından evvel ise çocukların kendi başlarına çevrimiçi olmamaları lazım, ailenin daha denetimli bir biçimde çocuğu yönlendirmesi lazım. 12 yaşından evvel de toplumsal medyada var olmamaları lazım. Hasılı, Prof. Serge Tisseron’un geliştirdiği, dünya çapında kabul gören 3-6-9-12 kuralını daima akılda tutmakta yarar var.
Risklerden bahsettiniz. Dijital medyada çocuklar ne çeşit risklerle karşı karşıya kalabilir?
Birinci olarak kullanımdan doğan riskler var. Dijital medyada geçirilen çok uzun mühletler ya da oyun bağımlılığı üzere durumlar çocuğun hayat istikrarını bozabiliyor. Dünya Sıhhat Örgütü tarafından bu durum “oyun oynama bozukluğu” olarak söz ediliyor. Kullanımla ilgili riskleri “sorunlu medya tüketimi” olarak da isimlendirebiliriz. Çocuk çok uzun mühlet Youtube’da vakit geçirerek yahut oyun oynayarak ders çalışmak, spor yapmak, ailesi ve arkadaşlarıyla etkileşime girmek, uyumak, gerçek beslenmek üzere temel faaliyetlerini aksatıyorsa hayatındaki istikrar bozuluyor demektir. Bu noktada dijital medya araçlarının şuurlu kullanımı çok değerli. İkinci olarak çevrimiçi mecralarda temas riski doğuyor. Örneğin “siber uşaklaştırma” dediğimiz tehlike bunlardan bir tanesi. Makus niyetli yabancı şahıslar uydurma profil bilgileriyle çocuklara arkadaşlarıymış üzere yaklaşıp onlarla irtibat kuruyorlar. Akabinde onlardan mahremiyeti ihlal eden fotoğraflar isteyerek çocuklara şantaj yapıyorlar. Hukukun da devreye girdiği, temas üzerinden bir çocuk istismarı bu… Bu tehlike bilhassa toplumsal medyada canlı yayınların başlamasıyla dünyada önemli ölçüde artmış durumda.
Ayrıyeten temas riskleri içinde “siber zorbalık” dediğimiz diğer bir çeşit risk de kelam konusu. Çevrimiçi ortamlarda çocuklar akranları tarafından küçük düşürülebiliyor yahut nefret telaffuzuna maruz kalabiliyor. Bu da çocuklarda kimi vakit önemli travmalara neden olabiliyor. Bu riskin varlığı konusunda, çocukların uyarılması, bunun bir çeşit zorbalık olduğunun anlatılması, çocuklarda empati hissinin geliştirilmesi çok kıymetli.
Çocukların yaşlarına uygun olmayan içeriklere, bilgilere, imajlara maruz kalması da risk doğuruyor. Pornografik, şiddet içeren, intihara teşvik eden içerikler bu risk kümesi ortasında sayılabilir. Çocukların emniyetli olmayan aldatıcı ve uydurma bilgiler ile müsabakaları da risk oluşturabilir.
Dijital medya mecralarında çocuk bilgilerinin toplanması konusu da sıklıkla tartışılıyor.
Biliyoruz ki çocuklara yönelik eserleri pazarlamak isteyen şirketler çocuklardan bilgi toplamayı çok istiyorlar. Şu anda en değerli önceliklerinin bu olduğunu çok net söyleyebilirim. Çocuklar online ortamda en çok nerede vakit geçiriyor, hangi içeriklerin içine pop-up reklam koymak lazım, hangi oyuncağı nerede pazarlamak lazım… Çocuklara direkt tüketici olarak ulaşmak onlar için çok kârlı. Amerika’da örneğin çocukların toplumsal medya kullanımı için 13 yaş hududu getiren COPPA Yasası’nın esnetilmesi, küçük yaşta çocukların toplumsal medyaya girmesine müsaade verilmesi için Silikon Vadisi şirketleri tarafından çok önemli bir lobi faaliyeti yapılıyor. Türkiye’nin gündemine çok gelmedi lakin ağ ilişkili oyuncaklar örneğin dünyada bu istikametten çok tartışılıyor. Bu oyuncaklar, çocukla etkileşime girerek, onlarla bir arkadaş üzere sohbet ederek, ses kaydı alarak, çocuklardan aldıkları bütün bilgileri direkt şirketlere aktarıyor. Bu hukuken yapılamaması gereken bir şey olmasına karşın, şirketler çocuğun odasına kadar girmiş oluyor aslında. Çocuk bilgilerinin toplanması konusuna etik, hukuksal ve siyasi açıdan bakmamız gerekiyor. Öte yandan aileleri bilgilendirme, çocukları bilinçlendirme, şirketleri sorumluluğa davet etme, yasa yapıcıları yönlendirme açısından çok önemli boyutları olan bir mesele…
Çocuklar dijital medyanın tüketicileri olduğu kadar içerik üreticileri de tıpkı vakitte. “Kidfluencer”lar dünyada olduğu üzere Türkiye’de de yükselişte. Milyonlarca takipçisi olan çocuk Youtuberlar var ve önemli paralar kazanılıyor. Birtakım hesapların aileler tarafından yönetildiği de çok açık. Nasıl yaklaşmak lazım?
Burada da yeniden etik, ruhsal, sosyolojik açılardan probleme bütün boyutlarıyla yaklaşmak lazım. Çocuk Youtuberların görüntüleri altındaki yorumları Youtube kapattı örneğin. Orada çok önemli nefret cürümleri işleniyordu, siber zorbalık yapılıyordu çocuklara yönelik. Bu yorumlar, çocukların ruhsal sıkıntılar yaşamasına neden oluyordu ve Youtube en sonunda çocuk Youtuberlar için farklı bir düzenleme yapmak zorunda kaldı. Ruhsal açıdan yanlışsız mu, çocuk işçiliği sayılabilir mi, çocuk üzerinden para kazanılması çocuk istismarı mı? Bunları tartışmamız lazım. Çocuk kendi isteğini verecek yaşta değilse, bana nazaran bir çocuk istismarı olarak kıymetlendirilebilir. Lakin öteki yandan büsbütün yasaklayalım dediğimiz vakit, baskıcı bir yaklaşım sergilenmiş oluyor. Bundan kaçınmak lazım. Nasıl bir istikrar kurulabilir diye müzakere edilmeli, bu alanda düzenleme yapılmalı. Çocuklar sanki bu kanalları neden izliyor, orada ne buluyor, bunu da anlamak lazım. Çocuğun kendini söz hakkını düzenlenmiş bir mecrada kullanmasını sağlamak olmalı buradaki gaye. Ailenin de çocuğu denetimli bir formda yönlendirmesi lazım. Örneklerini görüyorum, birtakım Youtube kanalları var, çocuklar yaptıklarını göstermek istiyor. Kendini değil, yaptığın resmi, çaldığın müzik aletini, çektiğin bir sineması sergileyebilirsin demek yanlışsız bir yaklaşım olabilir.
Şimdi çocukken dijital medya ve teknolojiyle bu kadar iç içe olan bir nesil, gelecekte size nazaran hangi taraflarıyla fark yaratacak?
Günümüzün çocukları dijital yerli ve bu yüzden dijital dünyaya adaptasyon yetenekleri çok daha gelişmiş olacak. Elbette bu noktada fırsat sorunu de değerli. Herkesin dijital dünyaya ve bu teknolojilere erişimi var mı, erişimde bir dengesizlik, eşitsizlik var mı biraz da bu açıdan bakmak lazım. Öteki yandan bu jenerasyon, yalnızca teknolojiyi kullanabiliyor olmaktan kaynaklı olarak çok harikulade şeyler yapmayacak. Eleştirel ve yaratıcı düşünebiliyorlar mı, bu araçları kullanırken bir şey yaratabiliyorlar mı, kıymetli olan bu. Bu teknolojilerle tüketmektense üretmeye, farklı olanı yapmayı hedeflemeye yönlendirilen çocuklar gelecekte önemli bir fark yaratabilecekler diye düşünüyorum.
Hürriyet
